۱۳۸۷ بهمن ۱۶, چهارشنبه

ابوالفضل رجبوْف


ديل

يازار: ابوالفضل رجبوْف

كؤچورن: اكرم نجاري كيوي

اينساني اطراف موحيطه حاكيم ائدن، بوتون جانليلارين فؤوقونده ساخلايان ديلدير. اينسان ديلدن هر گون، هر ساعات ايستيفاده ائدير. چوْخ واخت اينسان حياتيندا ايدراكين، شوعورون، تفكورون اهميتيني اؤن پلانا چكير، بوُنلارسيز اينسانين اينسان كيمي عوموميتله مؤوجود اوْلا بيلمه‌يه‌جه‌ييني سؤيله‌ييرلر. بوُ زامان اوُنودورلار كي، ايداركين شوعورون، تفكورون يارانماسي و فوْرمالاشماسيندا ديلين اهميتي بؤيوكدور. ديل اوْلماسايدی ايدارك، شوعور، تفكور حاققيندا، موعاصير اينسانين اؤزو حاققيندا بوُ گون صؤحبت بئله اوْلابيلمزدي. اينساني اينسان ائدن ديلدير.

اينسان حياتيندا اوْيناديغي نهنگ روْلا گؤره‌دير كي، ديلين يارانماسين گئرچكليكله، شوعورلا، تفكورله علاقه‌سي، عوموميتله ديل پروبلئمي بوتون دؤورلر فيلوسوفلاري ماراقلانديرميش، ديلچليك علمي ياراناندان اوْنون مركزي مؤوضوسونا چئوريلميشدير. «ديل نه.دير؟» سوالي ديلچيلري ديل حاققيندا علمين بوتون تاريخي بوْيو ماراقلانديرميشدير. بوُ سوالا چوْخلو و موختليف جاوابلار وئريلميشدير. جاوابلار موؤلليفلرينين دونيا گؤروشونو عكس ائتديرميش، ديلين تدفيقات مئتودلارينين، ديلين اينكيشافي، فوْرما و قانونا اوُيغونلوقلارينين موعينلشديريلمه‌سينه جيدّي تأثير گؤسترميشدير.

ديلچليك علمي ديلين ماهيتي و طبيعتي حاققينداكي مودّعلاريندا ديالكتيك ماترياليزم فلسفه‌سينين پرينسيلرينه اساسلانير. بوُ مودّعالارا گؤره، ديلين اساس فوْنكسيالاري[i] كوْممونيكاتيو (اونسيّت)، فيكير (تفكور، نوْميناتيو- ديل فيكير آلَتيدير)، ائستئيك[ii]- ائموسيونال[iii] و اينعيكاس فوْنكسيالاريدير. ديل محض كوْممونيكاتيو و فيكري فوْرمالاشديرما آلَتي فوْنكسيالاري سايه‌سينده ايجتيماعي حايثه اوْلور. ديلچليك علمي ده ديله بوُ باخيمدان- ايجتماعي حاديثه اوْلماسي نؤقطه‌يي- نظريندن ياناشير، ديلين طبيعتيني، اينكيشاف قانونا اوُيغونلوقلاريني، ديلله شوعورون و تفكورون، ديلله جميعتين قارشيليقلي علاقه و موناسيبتلريني بوُ باخيمدان اؤيره‌نير.

ديله استروكتور[iv] باخيميندان ياناشساق، اوْنا بئله بير تعريف وئره بيله‌ريك: ديل ايشاره‌لر و اوْنلار آراسيندا علاقه‌لر سيستئميدير. ديله اوْنون فوْنكسييالاري، جمعيتده‌كي روْلو و اينسان حياتينداكي اهميتي باخيميندان ياناشديقدا اوْنا بئله بير تعريف وئرمك اوْلار: ديل اينسانلار آراسيندا ان اهميتلی اونسيت واسيطه‌سي، اينسان فيكرينين، تفكورونون فوْرمالاشماسي واسيطه‌سي، اينسانلارين ائستئتيك-ائموسيونال

حيسلرينين ايفاده واسيطه‌سي، اينسانين معنوي عالمينين، اخلاقينين، داورانيشينين، خالقين معنوي روحونون فوْرمالاشما واسيطه‌سيدير. بيز بوُ تعريفين سوْن و ان كاميل تعريف اوْلماسي فيكريندن اوُزاق اوْلساق دا، بيزجه، اوْ، ديله ايندييه‌دك وئريلميش تعريفلرين ان احاطه‌ليسي، موكمّليدير. ديلسيز جمعيت، دئمه‌لي اينسانين اؤزو مؤوجود اوْلا بيلمز. ديل اينسانين اينسان كيمي وارليق فوْرماسيدير.

بوتون بوُنلار ديلين فلسفي تعريفيدير. ديلچليك علمي ايسه ديلي صيرف ديلچيليك باخميندان اؤيره‌نير. ديل هر شئيدن اوّل ديل حاققيندا علمين، ديلچيليگين تدقيقات اوْبيئكتيدير[v]، پرئدمئتيدير. ديلين نظري پروْبلئملريني- ديل و شوعور، ديل و تفكور، ديل و جمعيت، ديلين طبيعت و ماهيتي، ديلين اينكيشاف قانونا اوُيغونلوقلاري، ديلين قنوسئولوژي[vi] پروبلئملري- ديلچيليگين بعضاً اوْبرازلي[vii] صورتده ديلين فلسفه‌سي آدلانديريلان عومومي ديلچيليك آدلانان ساحه‌سينده اؤيره‌نيلير.

نظري ديلچيليك هر شئيدن اوّل ديلين ماهيتي پروْبلئميني آيدينلاشديرماقلا مشغول اوْلور، چونكي ان اهميتلی اونسيت واسيطه‌سي اوْلان ديل بوُ و يا ديگر درجه‌ده جمعيت، تاريخ، شوعور، تفكور، پسيخيكا[viii]، فردين نيطق قابيليتي و ... ايله علاقه‌داردير. محض بوُنا گؤره ديلچيليك ديلين ماهيتي مسئله‌لري ايله آز يا چوْخ علاقه‌دار اوْلان ديگر علم ساحه‌لري ايله «كسيشير»، بئله‌ليكله، آراليق علم ساحه‌لري يارانير.

البته، ديل اؤزو اؤزونده اوْلان، اؤزو اؤزو اوچون اوْلان وارليق حاديثه‌ دئييلدير. اوْ، اوْبيئكتيو[ix] گئرچكليكده مؤوجود اوْلان ديگر وارليق و حاديثه‌لرله سيخ علاقه‌داردير. ديلين طبيعتيني دوزگون موعينلشديرمك اوچون اوْنون ديگر اوْبئكتيو حاديثه‌لرله علاقه‌سيني ديالكتيو ماترياليزم مؤوقعيندن آيدينلاشديرماق لازيمدير. ديلچيليگين تاريخي ديلي باشقا حاديثه‌لرله ياخينلاشديرماق حاللاري ايله دوْلودور. نظري ديلچيليكده ديلين تفكورله علاقه‌لنديريلمه‌سي اساسيندا منطيقي ديلچيليك و ديل نظريه‌سينين مئنتالينقويستيك[x] آسپئكتي[xi]، ديلين اينسانين پسيخي فعاليتي ايله علاقه‌لنديريلمه‌سي اساسيندا پسيخولوژي ديلچيليك و ديل نظريه‌سينين پسيخولينقوپستيك[xii]آسپئکتي، ديلين ديگر ايجتيماعي اينستيتوتلارلا علاقه‌لنديريلمه‌سي اساسيندا سوْسيولوژيک ديلچيليك و ديل نظريه‌سينين سوْسيولينقويستيكا[xiii] و ائتنولينقويستيكا[xiv] آسپئكتي، ديلين طبيعت حاديثه‌لري ايله علاقه‌لنديريلمه‌سي اساسيندا ناتوراليستديلچيليك و ديل نظريه‌سينين آکوُستيك[xv]فيزيولوژي آسپئكتي يارانير.

19- جو عصرين اوْرتالاريندان باشلاياراق ديله واحيد بوتؤو كيمي باخيلمير. سوْن زامانلار، خوصوصاً ف. دئ سؤسسوردن باشلاياراق، نيطق فعاليتينده ديل و نيطق قارشيلاشديريلماسي (آنتينومياسي[xvi]، ديخوتوميياسي[xvii]) گؤستريلير.

ديلي داها چوْخ ديل و نيطق دئيه قاريشديريرلار. ديلين بئله پارچالانماسي اوْنون بير بوتؤو واحيد كيمي تدقيق ائديلمه‌سينه مانع اوْلور. اصلينده ديل و نيطق قارشيلاشديريلماسي شرطيدير. نيطق (ياخود نيطقلر) ديلين رنگارنگ فردي تظاهور فوْرماسيدير (فوْرمالاريدير). بوُ مسأله‌يه سوْنرا قاييداجاق و اوْنو گئنيش صورتده نظردن كئچيره‌جه‌ييك. بوُرادا ايسه آنجاق اوْنو قئيد ائتمه‌يي لازيم بيليريك‌ كي، نظري ديلچيليك، اساساً، ديل پروْبلئملري ايله مشغول اوْلمالي، نيطق حاققيندا ايسه تكجه عومومي مودّعالار ايره‌لي سورمكله كيفايتلنمه‌ليدير؛ نيطق پروْبلئملريني ساحه ديلچيليكلري تدفيق ائتمه‌ليدير.

ديلين تدقيقينده ايكينجي چتينليك سوُبيئلكتله[xviii] تدقيقات اوْبيتكتي آراسينداكي موناسيبت مسئله‌سيدير. ديلچيليگين تدقيقات اوبيتكتي، پرئدمئتي نه.دير؟ شوبهه‌سيز كي، ديلدير. ماترياليست ايدراك تعليمينده سوُبيئكتله تدقيقات اوْبيتکتي آراسينداكي قارشيليقلي اوْبيئكتينه بسله‌ديگي موناسيبتدن خيلي درجه‌ده آسيليدير. بوُ موناسيبتين نئجه‌ليگندن آسيلي اوْلاراق تدقيقاتين نتيجه‌سي اوْبيئكتيو ده، سوُبئكتيو[xix] ده اوْلا بيلر. حتي اوْبيئكتيو موناسيبتده بئله بوتون اوْبيئكتيو نتيجه‌لرله ياناشي سوُبيئكتيو مومئنتلرده نتيجه‌ده موعين درجه‌ده اؤزونو گؤسترمه‌ليدير، چونكي بيزيم حيسلريميز، قاواراييشلاريميز اوْبيئكتيو عالمين سوُبيئكتيو اوْبرازلاريدرير؛ قاوراما سوُبيئكتيو ايدئيالاردان اوْبيئكتيو حقيقته دوْغرو حركتدير. قاوارما نه‌ قدر گئنيش، اطرافلي و درين، تدقيقاتين اوْبيئكتي حاققيندا بيلديگيميز نه ‌قدر احاطه‌لي و دقيق اوْلورسا، تدقيقاتين نتيجه‌سينده سوُبيئكتيوليك بير اوْ قدر آز اوْلار. بوُنا گؤره ده تدقيقاتين سوْنوندا سوُبيئكتيوليكدن چكينمك اوچون تدقيقاتچي تدقيقات اوْبيئكتيني اؤزو اوچون موكون قدر دقيق موعيّنلشديريلمه‌ليدير. بوُ باخيمدان ديلچيليگه نيسبتاً بوتون ديگر علم ساحه‌لري ايله مشغول اوْلانلارين بختي گتيرميشدير، چونكي اوْنلارين تدقيقات اوْبيئكتي بيلاواسيطه موشاهيده ائديله بيلر، حال بوُكي بير اونسيّت واسيطه‌سي كيمي ديلي بيلاواسيطه موشاهيده ائتمك مومكون دئييلدير. موعيّن بير فردين نيطقيني- شيفاهي شكيلده نيطق فعاليتي و نيطق آكتيني، يازيلي شكيلده يئنه ده صيرف فردي اوْلان و نيطقين يازييا كؤچورولموش فوْرماسيني، متني- موشاهيده ائتمك اوْلار، آيري- آيري فردلرين نيطقيني موشاهيده ائتمك اوْلار (قريبه‌دير، بئله چيخيركي، نيطق وار، ديل يوْخدور، ديل فيكسيادير):

 

بوتؤولوكده ديلي موشاهيده ائتمك غيري-مومكوندور. متنلر اوزَ‌رينده‌كي موشاهيده‌ني توْپلاساق. يئنه ده ديل اوزَرينده دئييل، متنلر توْپلوسو اوزَرينده.کی موشاهيده.نی آلاريق. متنلر توْپلوسو هئچ ده ديل دئمك دئييلدير، ل.و. شئربانين ديلي ايله دئسك، ديل ماتئرياليدير. ديلچينين تدقيقات اوْبيئكتي ايسه متن و ياخود متن توْپلوسو اوْلا بيلمز. بوتؤولوكده «اينسانلارين اونسيّت، ايفاده، فيكير و ديگر اينفورماسييلاري نقل ائتمه واسيطه‌سي اوْلان ديل استروكتورونا و وظيفه‌سينه گؤره اوچ موختليف كيفيّته ماليكدير. ديل- بوُ، الف) ديل استروكنورو (ياخود سيستمي) اوْنون واحيدلرينين، كاتئقورييالارينين[xx]، سيستملرينين داخيلي موتشكّيلليييدير؛ ب) تاريخاً عمله گلن و سوْنرا كي اينكيشافا قابيل اوْلان ديل نوْرماسيدير؛ ج) ديلي، اوْنون استروكتورونو و نوْرمالاريني بيلن و اوْنلاردان اؤز فيكير، ايراده، حيسلريني ايفاده ائتمك، نيطق محصولو ياراتماق اوچون ايستيفاده ائدن فردلرين نيطق فعاليّتيدير. ل.و. شئربانين ديلي ايله دئسك، ديلچيليگين پرئدمئتي ديل- استروكتور (سيستم)، ديل- نوْرما، ديل- دانيشانلارين فعاليتي كيمي اوچلوكدور.

 

ديلين تدقيقينين موختليف آسپئكتلرينين مؤوجودلوغو ديلچيليگين پرئدمئتينين موختليفليگيني گؤسترمير، اوْنون واحيدليگيني دانمير. تدقيقات آسپئكتينين موختليفليگي ديلچيليگين پرئدمئتينين دييشكنليگيني ده گؤسترمير؛ ديلچليگين پرئدمئتي دَيييشمير. دقيقلشديريلير. تدقيقات آسپئكتيني موختليفليگي سوُبتكتين اوْبيئكته موناسيبتيندن، تدقيقاتچينين ايستيفاده ائتديگي مئتودون موختليفليگيندن ايره‌لي گلير. نظري ديلچيليك ديل حاققيندا اوْنون تدقيقينين بوتون آسپئكتلريني احاطه ائده بيلن عومومي تصور ياراتماليدير.

ديالئكتيك و ماتئرياليست فلسفه‌يه گؤره، تدقيقات اوْبيئكتي اؤز- اؤزلويونده واحيد و بوتوودور، پرئدمئتين اؤزونده ضيدديت اوْلمور. تدقيقات آسپئكتينين موختليفليگي اوْبيئكته باخيشدا بوُ و يا ديگر علامتين داها قاباريق گؤستريلمه‌سينين نتيجه‌سيدير.

 



[i] . وظيفه؛ ايشلَو

[ii] . صنعت گؤزَليگينی دوُيماغا عاييد

[iii] . هيجانلی

[iv] . قوُرولوش

[v] . مادّه؛ نسنه

[vi] . قاوراما (درک ائتمه) قابيليّتينه عاييد

[vii] . مجازی

[viii] . روحی دوُروم

[ix] . عينی؛ نسنه.سل

[x] . ذهنی ديلچيليک

[xi] . يؤن؛ باخيم

[xii] . روحی ديلچيليک

[xiii] . توْپلومسال ديلچيليک؛ ايجتيماعی ديلچيليک

[xiv] . قوميّت ديلچيليگی

[xv] . ائشيتمه ايله ايگيلی

[xvi] . ايکی قانونون ضيديّتی

[xvii] . ايکی يئره بؤلمه

[xviii] . مؤوضوع

[xix] . ذهنی

[xx] . بؤلمه.لشديرمه

 

هیچ نظری موجود نیست: